İşitme Engelli Öğrenciler ile Çalışan Öğretmenlere Öneriler

Türkiye’de güncel özel eğitim politikaları özel gereksinimli bireylerin eğitim yaklaşımının kaynaştırma/bütünleştirme şeklinde olmasını desteklemektedir. Buna bağlı olarak özel gereksinimli bireyler akranlarıyla birlikte genel eğitim ortamlarında eğitim almaktadır. İşitme engelli öğrenciler de diğer özel gereksinimli öğrenciler gibi her tür ve derecedeki okullara yerleştirme kararı alınarak yerleştirilmektedir. Bu noktada işitme engelli öğrencilere sınıf öğretmenleri, akademik ve mesleki branş öğretmenleri eğitim vermektedir. Bunun yanı sıra ayrı eğitim yaklaşımı çerçevesinde işitme engelliler ilk ve orta okullar ile özel eğitim meslek liselerine yerleştirilen işitme yetersizliği olan öğrenciler de bulunmaktadır.

İşitme engelli öğrencilerin yerleştirme kararları doğrultusunda devam ettikleri okullarda özel eğitim öğretmenleri, sınıf öğretmenleri ya da branş öğretmenleri öğretmenlik yapmaktadır. Bu açıdan bakıldığında alanın uzmanı olan özel eğitim öğretmenleri de dahil olmak üzere tüm öğretmenler için işitme engelliler alanı mesleki yeterlilikleri önemli bir nokta olarak ortaya çıkmaktadır. Dünyada ve Türkiye’de öğretmenlik mesleki yeterlilikleri araştırılmış, birçok öğretmenlik alanı yeterliliklerinin de belirlendiği bilinmektedir. Ülkemizde üniversitelerdeki araştırmalar dışında, bakanlık düzeyinde Millî Eğitim Bakanlığı tarafından da öğretmen yeterliliklerini belirlemek adına çalışmalar yapılmaktadır. Diğer yandan TEDMEM ve SETA gibi sivil toplum kuruluşları da öğretmen yeterlikleri üzerine çok detaylı çalışmalar yapmakta ve bir öğretmenin sahip olması gereken nitelikleri ortaya koymaya çalışmaktadırlar (Aslan Bağcı ve Sarı, 2023). Dünyada da bu konu çok ilgi gören bir konu, her ülkenin hem resmî kurumları ve üniversiteleri bu konudaki araştırmalarını sürdürürken alanın prestijli meslek birlikleri ve sivil toplum kuruluşları da standartları oluşturmada görev almaktadırlar.

Örneğin Millî Eğitim Bakanlığı öğretmen yeterliliklerini, “Öğretmenlik Mesleği Genel Yeterlikleri” ve “Özel Alan Yeterlikleri” olmak üzere iki boyutta tanımlanmaktadır (MEB, 2017). MEB (2017) yayınladığı “Öğretmenlik Mesleği Genel Yeterlikleri Raporunda” öğretmenlik mesleki yeterliliğini “Öğretmenlik mesleğini etkili ve verimli bir biçimde yerine getirebilmek için sahip olunması gereken bilgi, beceri, tutum ve değerlerdir.” şeklinde tanımlamış; mesleki bilgi, mesleki beceri, tutum ve değerler olmak üzere 3 ana yeterlilik alanı, 11 alt yeterlilik alanı ve bu yeterlilik alanlarına ilişkin 65 gösterge belirlemiştir (Aslan Bağcı, 2021). Öğretmen yeterlilikleri, eğitimin değişimi ve gelişimi için de önemli olduğundan çok çalışılan, araştırılan ve geliştirilen bir konu olma özelliğini taşımaktadır. Özel eğitimin tanımı incelendiğinde ise, öğrencilerin akademik ve sosyal ihtiyaçlarını karşılayacak eğitim programları ve özel yetiştirilmiş personel üzerinde durulan iki önemli nokta olarak göze çarpmaktadır. Bu nedenle öğretmenlerin mesleki yeterlilikleri, işitme engelli öğrencilerin eğitimi için önemlidir (Aslan Bağcı, 2021).

Özel gereksinimli çocuklar için bir sivil toplum kuruluşu olan CEC (Council for Exceptional Children/İstisnai Çocuklar Konseyi, 2018) raporunda işitme engelli öğrencilerle çalışan öğretmenlerde bulunması gereken yeterlilikleri 7 ana yeterlilik ve 20 bilgi, 41 beceri performans göstergesi olarak belirlemiştir. Belirlenen yedi ana yeterlilik alanı,

1. şitme engeli olan öğrencilerin gelişimi ve bireysel öğrenme farklılıkları,

2. İşitme engeli olan öğrencilerin öğrenme ortamları,

3. İşitme engeli olan öğrenciler için müfredat bilgisi,

4. İşitme engeli olan öğrenciler için değerlendirme,

5. İşitme engeli olan öğrenciler için öğretimsel planlamalar ve stratejiler,

6. Mesleki öğrenme ve etik uygulama,

7. İş birliği olarak ifade edilmektedir (Aslan Bağcı ve Sarı, 2023).

İşitme engelli öğrencilerin gelişimsel özellikleri ve işitme engelinin etkisi ile bireysel öğrenme farklılıkları düşünüldüğünde işitme engelli öğrencisi bulunan öğretmenlerin programda öğretimsel uyarlamalar ve sınıflarında fiziksel düzenlemeler yapmaları gerekmektedir. Bu konuda işitme engelli öğrencisi olan öğretmenlere öğretimin uyarlanması, işitme engelli öğrencilerin sınıf içi ve dışında nasıl destekleneceği, fiziksel düzenlemeler ile ilgili bazı öneriler şöyle sıralanabilir;

1. İşitme engelli öğrenci, işitme kaybının tür ve dercesine bağlı olarak dil gelişimi aşamalarından akranları ile aynı sıra ile ancak farklı düzeylerde gecikmeler yaşayarak geçmektedir. Bu nedenle işitme engelli öğrenciler, en öncelikli ve en fazla dil gelişimi alanında desteklenmelidir.

2. Her konuda ve her derste dil tekrarına ihtiyaç duyan işitme engelli öğrenciler için belli zaman dilimlerinde belli dersleri ve konuları merkeze alıp diğer derslerle ilişkilendirilerek dil edinimi için tekrar yapılmalıdır. Bu sayede işitme engelli öğrenciler için dil tekrarı fırsatı sunulmuş olacaktır.

3. İşitme engelli öğrencinin bildiği sözcüklerle birlikte anlamını bilmediği sözcükleri de kullanılan cümlelere yerleştirerek, doğal olarak ve bağlamdan kelimelerin anlamlarını öğrenmeleri sağlanmalıdır.

4. Tüm derslerde bolca görsel materyal desteği sunulmalı ve teknoloji destekli materyallerden faydalanılmalıdır.

5. Aile ile görüşerek öğrencinin iletişim modu tercihi öğrenilmelidir. Öğrencinin iletişim modu işaret veya karma mod olabilme ihtimali doğrultusunda sınıf içi ve sınıf dışı destek planlanmalıdır. Örneğin; içerikte geçen kavramların işaretlerini öğrenerek işaret ile kavramın yazılı formunu eşleştirerek işitme engelli öğrencinin kavramı anlamlandırmasına destek olunabilir.

6. Sınıfın gürültü oranının düşülmesi için ses yalıtımı yapılmalıdır. Örneğin mümkünse sınıfın duvarlarının yumuşak bir malzeme ile kaplanması veya sınıf duvarlarına panoların asılması, pencerelerin perde ile zeminin halı ile kaplanması ses yalıtımına katkı sağlayan önlemlerdir.

7. BEP hazırlanarak öğrencinin öğretimsel uyarlama sürecinin planlaması yapılmalıdır. İşitme engelli öğrenci için hazırlanacak BEP’te dil gelişim performansı en önemli yol gösterici olduğundan dil performans düzeyi detaylı belirlenmelidir.

8. İşitme engelli öğrenci öğretmenin ve arkadaşlarının sesini en iyi duyabileceği oturma düzeninde oturtulmalıdır. Burada öğrencinin dudak okuma ihtiyacı ve tahtayı görme açısı da düşünülmelidir.

9. İşitme engelli öğrencilerin bulunduğu sınıfta sıraların kolay taşınabilir olması gerekir ve böylece oturma düzeni değiştirilebilir. İşitme engelli öğrenciler için en uygun oturma düzeni “U” şekli oturma düzenidir. Bu oturma düzeni sesin şiddetini, jest ve mimikleri, dudakların görünürlüğünü en iyi sağlayan oturma düzenidir. Dolayısıyla bu oturma düzeni iletişimi ve öğrenmeyi olumlu yönde destekleyecektir.

10. Sınıf içerisinde öğrenciye arkası dönük bir şekilde, tahtaya yazı yazarak veya sınıf içerisinde dolaşarak ders anlatmamalıdır.

11. İşitme engelli öğrenciye destek olabilecek bir akranından akran desteği sağlamak öğrenme üzerinde çift yönlü ve olumlu bir etki oluşturmaktadır.

12. Sınıf ve okul koridorlarının duvarlarına sınıf kuralları, okul kuralları, zaman çizelgeleri görselleştirilerek asılmalıdır.

13. Öğretim esnasında kullanılacak materyallerin mümkünse gerçeklerinin, gerçek materyali sınıfa getirmek mümkün değilse bir maketi ile öğretim yapmalı. Öğretim sonrasında da sınıfta sergilenmelidir.

14. Öğrencilerin etkinlik ürünleri de sınıf içerisinde sergilenmelidir. Sınıf içi panoları, tabloları ve grafikleri işlenen ünite ve konuya göre güncelleştirmek de gerekmektedir.

15. Acil çıkışların, acil durumdaki hareket planlarının görsel olarak basılı hale getirilmesi, bunların öğrenci ve aile ile paylaşılması ayrıca okulun duvarlarına öğrencinin göz hizasına asılması gerekmektedir.

16. Ders zili, teneffüs zili, yangın alarmı gibi sesli uyarıların ışıklandırılarak öğrenciye ne işe yaradığı ve bu durumda ne yapması gerektiği anlatılmalıdır.

17. Derslerde basitten karmaşığa, bilinenden bilinmeyene, somuttan soyuta bir sıra izlenmelidir. İşitme engelli öğrencilerin performans düzeyi belirlenerek bildiklerinden başlayarak basamaklı olarak birbiri üzerine inşa ederek konularda ilerlemeye özen gösterilmelidir.

18. Derslerde konu ile ilgili en temel ve en çok kullanılan sözcüklerle bir sözcük duvarı oluşturularak işitme engelli öğrencinin sözcüklerin yazılı haline aşinalığı sağlanabilir.

19. İşitme engelli öğrenci ile iletişime geçerken iletişim kurallarına dikkat edilmelidir. Örneğin; sıra alma davranışı, ortak ilgi, göz kontağı kurmak gibi temel iletişim becerilerini işe koşmak çok önemlidir.

20. Dersin sonunda mutlaka dersin bir özeti yapılmalıdır. Özetleme bir kavram haritası, tablo, grafik gibi görselliği olan tekniklerden faydalanılarak yapılabileceği gibi konu ile ilgili işitme engelli öğrencilerin resim yapmaları ve kendi cümleleri ile anladıklarını yazmalarını isteyerek kendi özetlerini oluşturmaları sağlanmalıdır. Böylece işitme engelli öğrencilerin yeni öğrendiği bilgileri doğru bir şekilde anlamlandırıp anlamlandıramadığı fark edebilir.

21. Öğretmen, işitme engelli öğrencisinin ailesi, doktoru, odyoloğu, bakım verenleri ile iletişimi kuvvetlendirmeli ve iş birliği yapmalıdır (Aslan Bağcı, 2021).

Çağın gereklerine uygun bireyler yetiştirme çabasını amaç edinen öğretmenlik mesleği doğası gereği durağan bir yapıya sahip değildir. Buna bağlı olarak öğretmenlik mesleki yeterlilikleri de sürekli değişen dinamik bir özelliktedir. Bunun yanısıra kaynaştırma ortamındaki işitme engelli öğrencilerle sınıf veya branş öğretmenleri çalışmaktadır. Bu konuda deneyime ve bilgiye sahip olmayan bu öğretmenler çalışmalarını yürütürken zorlanmaktadırlar. Ülkemizde Özel Eğitim Öğretmenliği Programı olarak birleştirilen öğretmenlik programı sonrasında işitme engelliler alanına yönelik öğretmen yetiştirilmemektedir. Buna bağlı olarak, özel eğitim öğretmenliği programlarından mezun olan öğretmenlerin dahi işitme engelliler alanı yeterliliklerinin tamamıyla donatılamadığı düşünüldüğünde alana yönelik hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerin gerekliliği de ortaya çıkmaktadır.

Dr. Öğr. Üyesi Özlem ASLAN BAĞCI

Kaynaklar

Aslan-Bağcı, Ö., & Sarı, H. (2023). İşitme engelli öğrencilerle çalışan öğretmenlerin mesleki yeterliliklerine yönelik görüşlerinin değerlendirilmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, Erken Görünüm. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.1153895

Aslan Bağcı, Ö. (2021). İşitme engelli öğrencilerle çalışan öğretmenler için geliştirilen eğitim programının mesleki yeterliliklerine etkisinin incelenmesi. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Necmettin Erbakan Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü Özel Eğitim Anabilim Dalı, Konya.

Council for exceptional children. (2018). CEC knowledge and skill base for all beginning special education teachers of student who are deaf and hard of hearing. https://exceptionalchildren.org/sites/default/files/202007/Initial%20Specialty%20Set%20%20DHH%20%20Revalidated%202018.pdf 

Milli Eğitim Bakanlığı. (2017). Öğretmenlik mesleği genel yeterlikleri https://oygm.meb.gov.tr/dosyalar/StPrg/Ogretmenlik_Meslegi_Genel_Yeterlikleri.pdf