Çocuklarda Pragmatik Dil Gelişimi: Yaşlara Göre Sosyal İletişim Becerileri

Pragmatik Dil Nedir?

Bireylerin nesneler, olaylar ve kişilerle ilgili istekleri, niyetleri, amaçları ve bu doğrultuda yaptıkları eylemler iletişimsel niyet/amaç olarak tanımlanır. İnsan isteklerinin gerçekleşmesi, ilişki ve etkileşimlerin pek çok özelliği pragmatik beceriler ve pragmatik kurallar sayesinde olur. Pragmatik kurallar, dilin sosyal ortamlarda kullanımını sağlar. ‘Neyi’ nasıl söyleyeceğini bilmek ve diğer insanlarla beraberken nasıl olacağını/davranacağını bilmektir. Bununla birlikte, kültürden kültüre farklılaşan kuralları vardır. Bu kuralların bazıları önceden öğrenilirken bazıları farkında olmadan kullanılır. Pragmatik kuralların kazanımı; gelişimin bilişsel, sosyal algı, duygusal gelişim ve diğer dil sistemlerinin gelişimine de bağlıdır. Uygun pragmatik dil, dinleyenleri ve durumları dikkate almayı gerektirir. Dinleyici hakkında bilgi sahibi olmayı, onların ilgi ve gereksinimlerini fark etmeyi, yüz ve devinsel ifadelerini yorumlayarak göz önüne almayı gerektirir.

Kişinin toplumda yer alabilmesi; kendine güven, kendini ifade etme, düşünme, analiz etme, neden araştırma, mantık yürütme, karar verme, sonuçlar hakkında kestirimde bulunma, sorunlarla başa çıkabilme gibi süreçlere katılımı ile değerlendirilebilir ve dilin uygun şekilde kullanabilmesiyle mümkün olabilir.

Dilin işlevi; selamlama, bilgi verme, bir şey isteme, rica etme, bir şey anlatma, duygu paylaşma vb. amaçlara hizmet etmektir. Kişi amacına uygun mesajını nasıl, hangi biçimde, kime, nereye aktarmalıyım sorularının yanıtını bilişsel düzlemde hazırlar. Bebeklikten yetişkinliğe amaç; konuşma ifadelerini dinleyicinin bakış açısı, yaşı, ilgisi, pozisyonu ve konuşulan konuyla ilgili ve bilgisine göre ayarlamaktır. Bir iletişimde konuşan kişinin katkısı elden geldiğince bilgilendirici olmalıdır, doğru ve tutarlı bilgi aktarmalıdır, aktardıkları konuya ve duruma uygun olmalıdır, konuşması açık, anlaşılır ve düzenli olmalıdır. İletişim sürecinde, konuşan ve dinleyen arasındaki göz kontağı, konum, dikkate alma, konu sürdürme ve bunlara göre mesajı yeniden düzenleme dil kullanımının sözel olmayan yönüdür ve sözel olmayan bu kural ve iletişim biçimleri, dillere, kültürlere, sosyal konuma, rollere hatta cinsiyete göre farklılık gösterir. Kişinin konuşma sırasını beklemesi, diğeri konuşurken dinlemesi ve konuşması bittikten sonra konuşmaya başlaması, dinleyen kişiye cevap verme hakkı tanıması, sıra alma ile ilgili kurallardır. Sıra ile konuşma, konuşmayı başlatma ve aynı konuda devam ettirme, bitirme, zaman, durum ve konuya uygun konuşma, yanlış anlamaları düzeltme, farz etme, jest ve beden dilinin uygun kullanımı ve anlatım becerilerini içerir.

Bebekler yaşamın ilk anından itibaren önce ağlama, ses, işaret ve hareketlerle gereksinimleri ve arzularını tatmin etmenin yollarını ararlar ve böylece iletişim ve etkileşimde pragmatik roller kullanırlar. Henüz birkaç günlükken iletişimin ilk adımlarını keşfetmeye başlarlar, ağlamanın kendisine yiyecek veya annesinin ilgisini sağlayacağını öğrenirler. Konuşma öncesi istek belirtme, amaca ulaşma yollarından biri işaret etmedir (Bir yaş civarında hem paylaşma hem de bilgilendirme amaçlı kullanırlar). Yaşla birlikte çocuk, sözcüklerin bir gücü olduğunu öğrenir.

Erken yaşlardan itibaren iletişim kurarken sözel veya sözel olmayan iletişim kanallarıyla kişilere özel (akran, aile, öğretmen, doktor vs) iletişim şekilleri olduğunu ve konuştukları kişiye bağlı olarak farklı sözcükler kullanmayı ve sorulara farklı tepkiler vermeyi öğrenirler. Yaşla birlikte sözcük dağarcıkları genişler ve durumlara-zamana-konuya özel dil formlarını kullanmaya başlarlar. Dil becerileri geliştikçe çocuklar iletmek istedikleri mesajın niteliğine göre ve iletişimin nasıl bir ortamda gerçekleştiğine bağlı olarak farklı kelime ve dilbilgisi biçimleri kullanmayı öğrenirler. Bir çocuğun dili sosyal olarak iyi kullanabilmesi için hem yaşına uygun pragmatik dil ve iletişim becerilerinin gelişmiş olması hem de pragmatik dil “kurallar”ını dikkate alabilmesi gerekmektedir.

Ay ve yaşlara göre pragmatik dil gelişimi:

Doğum – 9. ay  Pragmatik Dil Gelişimi

• Özel bir iletişim niyeti taşımayan bakma, gülümseme, ağlama, sesler çıkarma (refleksif)

• Bebek insan yüzüne ve sesine dikkat eder

• Bakma, gülümseme ve gülme etkileşimlerine cevap verir

• Hareket içeren tekerlemelerden hoşlanmaya başlar (tel sarar, fış fış kayıkçı)

• Tanıdık kelimeleri fark ettiğinde ve gıdıklanmayı tahmin ettiğinde gülümser

• Sıralı ve birbirine bağlı geçici davranışlar içerir.

• 6.aydan itibaren spontan sesler, jest ve mimiklerle amaçlı seslere dönüşür. Bebek bakım veren kişinin yüzüne bakarak iletişim başlatabilir ve uzağa bakarak sonlandırabilir

• Sıklıkla tekrarlayan oyunlar içerir (cee gibi), aynı zamanda sıralıdır.

• Bebek ve bakımveren arasında dış nesneler ve olayları kapsayan ortak dikkat içerir

• Zamanla çevresindeki sesleri tanımaya, ebeveynin sesini ayırt etmeye başlar. Daha sonra bunlara konuşan kişinin yüzüne, ağzına bakma, ismi söylendiğinde tepki verme gibi yanıtlar eklenir.

9-18. Ay  Pragmatik Dil Gelişimi

• 9.aydan itibaren bakım verenle etkileşimden hoşlandıklarını gösteren belirtiler görülür.

• Sosyalleşme amacı taşıyan göz kontağı, jest ve seslemeler görülür.

• 1 yaşından itibaren bakışlar, duruş ve seslerle o anda fiziksel olarak mevcut olan nesnelere yönelik konu başlatabilirler.

• Dikkati kendisine çekme (Yetişkinin pantolonunu çekiştirme gibi)

• Reddetme, itiraz etme

• Bay bay yapma, çak yapma, alkışlama

• İsimlendirme

• Yetişkinin işaret ettiği şeyi jestlerinden anlamaya başlar (önce yakın objeleri sonra daha uzak olanları)

• Basit yönergelere uygun tepkiler verir

• Çocuk, sözel olmayan etkileşimleri başlatır: Örneğin; işaret ederek, vererek, göstererek, ses ve istek ifade ederek.

• Seslerini önce jestlerle sonra kelimelerle kombine eder.

• Çocuk uzağa giderek etkileşimi sonlandırabilir.

• Sorulara sözel olmayan jestler ve seslerle cevap verir. Partneri ile etkileşimi karşılıklı ve bir-iki sıralı konuşma ile sınırlıdır.

18-24 ay  Pragmatik Dil Gelişimi

• İletişimsel niyet girişimlerinin aralığı artar

• Yorum yapar

• Duygularını ifade eder

• Bağımsızlık gösterir

• Önceki ifadeleri tamamlayan direkt sözel cevaplar verebilir (örn: evet-hayır sorularına evet ya da hayır diye cevap verme, nerede sorusuna belirli bir yer adı söyleme)

• Kendisine beklemesi için bir dakika denildiğinde bunun anlamını fark eder

• Konuşmaya konuşma ile cevap vermeye başlar (sorulara sözel cevap verir)

• Sesli bir şekilde iletişim başlatır (örn:anne)

• Açıklama istediğinizde söyleyişinizi tekrar ederek veya düzelterek cevap verir

• 2 yaşla birlikte sözel ifadeler artar. 2 yaşındaki çocuk soru-cevap gibi yollar kullanarak konuyu sürdürebilir.

2-3  yaş  Pragmatik Dil Gelişimi

• Dili hayal gücüne dayalı iyi planlanmış kullanmaya başlar

• Yetişkinin iletişimsel niyetlerini belli bir aralıkta fark etmeye başlar ve uygun cevap verir

• Sözel dilin gelişmesiyle çocukların ilk anlatım olayları değerlendirici niteliktedir. (onu sevdim gibi)

• Çocuk kendi oluşturduğu hayali olayları ve öyküleri anlatır.

• Dinleyiciyi pek dikkate almaz, başı-ortası-sonu belli değildir.

3-4 yaş Pragmatik Dil Gelişimi

• İstekleri için nezaket formları kullanır (mısın? – mısınız?).

• Basit hikayeleri tekrar söyler.

• Geçmiş ve gelecekteki olaylar hakkında konuşur

• Bilgi verir

• Yetişkinin iletişimsel niyetlerini anlaması daha da gelişir

• Bildiği öykü veya ritimli şarkılardaki kelime değişikliklerini fark eder.

• Sözel olarak sohbeti başlatabilir (sesle, yorumla, soruyla)

• Yabancılarla iletişimde daha yetkindir

• Yaşıtlarıyla iletişimde kendine ve karşısındakine özgü konuşmasını değiştirebilir

• Rol alma, role bürünme sohbetleri yapabilir ve oyundaki tekrarlayan rollerde bir konuşma kodundan diğerine geçebilir.

• Kulak misafiri olduğu diğer insanların konuşmalarına cevap verir

• Sohbet konularının hızlı değişimi vardır

• Çocuk anlamadığında düzenleme yapmadan tekrar etme eğilimindedir

• Konuları tutarlı sürdürme konusunda kısıtlı beceriler kazanır.

• 3.5 yaşında çocuğun ifadelerinin dörtte üçü bahsedilen konu hakkındadır. Seçilen konular çocuk aşina olduğu senaryoları canlandırma, sosyo-dramatik oyuna katılma, o an orada bulunan objeyi veya süren bir olayı tanımlama ve problem çözme içinde yer alırsa daha uzun sürdürülebilir.

4+ Yaş  Pragmatik Dil Gelişimi

• Yaklaşık 4 yaşlarında sözcük ve cümle bilgisi, gramer bilgisi temellerinin atılmasının ardından çocuklar dili; isteklerini ifade etmek, bir şeyler anlatmak, yetişkinlerin sohbetlerine katılmak, soru sormak, karşısındakini ikna etmek gibi iletişimsel amaçlar için kullanmaya başlarlar.

• Çocuklarda soru sorma, annenin sorularına cevap verme ile başlar. Çocuk bu etkileşimleri içselleştirir ve o şekilde soru sormaya başlar. Yanıtını bildiği sorular sorarak inandığı şeyleri doğrulatır. Daha sonra simgesel ve sözel oyunlarla gerçek soru sormayı öğrenir.

• Gündelik yaşamda aile bireylerinin birbirlerine sürekli bir şeyler anlatması, yorumlar yapması çocuğun ilgisini-dikkatini çeker ve zamanla olay anlatma, yorumlama gereksinimi duyar. Kime neyi ve nasıl anlatacağını belirlemek, bunun için uygun dilbilgisel yapıları seçmek, olmuş bir olayı görmeyen birine anlatmak, betimlemek, olmayan şeylerden bahsetmek çocuğun dilsel gelişimi açısından önemli bir aşamadır.

• Sohbetten farklı olarak, bir monolog kurmak, bir durumu onu yaşamayan birine anlatmak, olayı bağlamdan kopuk tekrar canlandırmak gibi pek çok bilişsel işlevi kullanmayı gerektiren anlatımlar yaparlar.  Anlatım için; bilgiyi organize etme, temel dilbilgisi kurallarına uyma, yeni bir metin oluşturma, söylemi birbiriyle bağlama için birleştiriciler kullanma, dinleyicinin bilgi ve ilgisini dikkate alma gereklidir.

• Okul öncesi yıllarda ise olay bilgisi gözlenmeye başlar. Olay sıralama, eylemleri, fiziksel durumları tarif etme, duygular, düşünceler, niyetler gibi zihinsel durumları ifade etme, nedensellik bağlantıları kurma gibi anlatımla ilgili yeterlilikler artar.

• 5 yaşında gerçekleri ve henüz yanıtını bilmediği bilgilere ulaşma, nesneler ve aralarındaki ilişkileri anlamaya yönelik durmaksızın sorular sorarlar.

• 5 yaşından itibaren ironi ve kinaye görülmeye başlar.

• 6 yaşlarında benmerkezci bakış açısıyla iletişimde bulunurlar.

• 12 yaşına ulaştıklarında dinleyicilerin ihtiyaçlarına uyum göstermeye başlarlar. Beklentilerini değiştirebilir, uzlaşma çabasına girebilir, neden ve kanıt gösterir, kötü haberleri etkisini yumuşatacak biçimde aktarabilirler. Nezaket davranışları görülmeye başlar.

Özel gereksinimi olan çocuklarda olan çocuklar; sözel olmayan ipuçlarını anlama, gizli anlamları anlama, sohbet başlatma, karşılıklı sohbeti sürdürme, bozulan iletişimi tekrar kurma, mecazları anlama, yüz ifadeleri ve jestlerden bilgi almada güçlükler yaşayabilirler. Bunlar dilin pragmatik boyutuyla ilişkilidir. Pragmatik dil sorunları, okul öncesi ve okulun ilk yıllarında daha belirgin hale gelmektedir. Aileler, öğretmenler ve uzmanlar sorunu anlamakta ve çocuğu desteklemede zorluklar yaşarlar. Pragmatik dil sorunlarına zamanında ve uygun müdahaleler olmaması, çocuğun sosyal yeterliliklerini de etkilemektedir. Sosyal yeterlik, davranışların sosyal standartları ile ilgili bilgi sahibi olma, sosyal problemleri çözme, duyguları fark etme ve anlama, dil ve iletişim yeterliliklerini kapsayan becerilerden oluşmaktadır. İletişim zorlukları olan çocuklar, sınırlı sözel katkıları nedeniyle oyun arkadaşı olarak daha az tercih edilmekte, arkadaşları tarafından reddedilmektedir. Oyun ve arkadaş etkileşimlerinin azlığı daha az dil geliştirme fırsatları yaratmakta dille ilgili denemeler yapma, geribildirimler almalarını engellemekte, dil ve konuşma gelişmedikçe de sosyal gelişme fırsatları yakalayamamaktadırlar. Dil gelişiminin sosyal etkileşimlerle geliştiği, sosyal ortamın dil kazanımı ve dilin etkili kullanımına zemin hazırladığı, dildeki sorunların sosyalleşme problemleri yaratabileceği ya da tam tersi sosyal, girişken ve kendine güvenen çocukların dil becerilerinin de gelişmiş olduğu gözlenmektedir. Dilin sosyal ortamlarda uygun şekilde kullanımı ile ilgili pragmatik alanın, erken çocukluk döneminde önemsenmesi gerekmektedir. Aile veya uzmanlar tarafından sağlanan bilinçli desteğin, çocukların sonraki yaşamında toplum içinde kendilerini iyi ifade etmelerinin temellerini atacaktır.

Esra ÖLMEZ Dil ve Konuşma Terapisti